مقدمه
نقش گیاهان دارویی در تأمین نیازهای غذایی و دارویی انسان غیر قابل انکار می باشند، در این میان، گیاه دارویی زرشک به لحاظ ارزش دارویی بالا از جایگاه ویژه ای برخوردار است (آزادی، 1388). زرشک با نام علمی Berberis vulgaris از خانواده Berberidaceae یکی از گیاهانی است که استفاده از آن در طب سنتی دارای تاریخچه ای طولانی است. این گیاه بومی آمریکا و اروپا بوده و در ایران نیز در سطح نسبتاٌ وسیع کشت می شود (جانی قربان، 1383) و نوع بی دانه آن در نواحی خراسان جنوبی بخصوص قاین و بیرجند شهرتی ایجاد کرده است (بالندری و کافی، 1381). تاریخ استفاده از این گیاه در طب چین به 3000 سال قبل باز می گردد (دانشور و مظفری، 1379). به نظر می رسد زکریای رازی نخستین کسی بوده که خواص طبی زرشک را شناخته است. در تاریخ آمده که زکریای رازی زرشک را برای آدمی مفید تشخیص داده و به هارون الرشید سفارش کرده است که برای درمان تب، عطش و التهاب، زرشک بنوشد (بالندری و کافی، 1381).
زرشک ها گروه بزرگی از درختچه های خاردار همیشه سبز یا خزان دار هستند و انواع آنها در اکثر کشورهای جهان بیشتر به عنوان یک گیاه دارویی و زینتی شناخته می شوند (Saied and Begum, 2004). اما نوع بی دانه آن در ایران به صورت یک میوه خشک و بیشتر به عنوان مکمل غذایی به مصرف می رسد. میوه این گیاه بصورت سته و گوشتی بوده و در تولید ژله، شربت، مربا، سس، مارمالاد، نکتار و لواشک مورد استفاده قرار می گیرد (بالندری و کافی، 1381).
مصارف دارویی و کاربرد زرشک در درمان بیماری ها
بر اساس مطالعات، بیشتر خواص دارویی زرشک مربوط به آلکالوییدهای مختلف در اندام های مختلف این گیاه است. در تمام قسمتهای این گیاه آلکالوئیدهای بربرین1، اکسیاکانتین2 و بربامین3 وجود دارد (Liu et al., 1991). مقدار این آلکالوئید در پوست ریشه زرشک بیشتر از قسمت های دیگر است (Saeed et al., 2007). بربرین بطور عمده در تیره زرشک، گونه های B. vulgaris, Mahonia aguifolium, Berberis nervosa وجود دارد. این ماده تشکیل بلور می دهد و معمولاً به رنگ زرد، بدون بو، یا دارای بوی اندک و طعم بسیار تلخی است و در متانول و اتانول سرد کم محلول است (آیینه چی، 1368). بربرین یک آنتی بیوتیک طبیعی برای مقابله با باکتریهای ((استاف)) 1 است. برخی اثرات دیگر بربرین عبارتند از: کاهنده قند خون، ضد نقرس، ضد التهاب، ضد آکنه، ضد اسپاسم، کاهنده سطح خونی کلسترول، اسپرم کش، تحریک کننده انقباضات رحمی، کاهنده فشار خون، ضد تومور و است (دانش آموز، 1376). از زرشک در درمان تبهای عفونی، تیفوس و اسهال نیز استفاده می گردد (مه ولایتی و همکاران، 1385). در پژوهشها نشان داده که ((بربامین)) که یک بنزیل ایزوکینولین آلکالوئید است و دارای خاصیت آنتی اکسیدان قوی است، در کاهش فیبروز ناشی از تجویز داروی ضد سرطان بلئومایسین موثر بوده است (بالندری و کافی، 1381) همچنین ترکیبات فنلی نیز با داشتن خاصیت آنتی اکسیدانی و آنتی رادیکالی می توانند نقش مهمی را در نگهداری محصولات غذایی و حفظ سلامتی انسان ایفا کنند ( فلاحی و همکاران، 1379).
از زرشک علاوه بر مصارف گفته شده، جهت رنگ کردن الیاف پشم، ابریشم و پنبه استفاده می گردد همچنین از چوب آن که بسیار خوب خراطی می شود برای کارهای خاتم کاری و منبت کاری استفاده میگردد و خار آن برای خلال دندان مفید است ( مؤذن فردوسی، 1372).
گیاه شناسی
گیاهان دارویی
مردم یونان باستان خواص دارویی برخی از گیاهان به خوبی می دانسته اند. بقراط حکیم بینایگذار طب یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو و دیگران، برای استفاده از گیاهان دارویی ارزش زیادی قایل بوده اند. شاگرد ارسطو به نام «تئوفراست» مکتب « درمان با گیاه» را بیناد نهاد. پس از آن، «دیوید سکورید» در قرن اول میلادی، مجموعه ای از 600 گیاه دارویی با ذکر خواص درمانی تهیه و به صورت کتابی درآورد که این کتابها سرآغاز بسیاری از مطالعات علمی در زمینه گیاهان مذکور گردید، به طوری که مثلا «جالینوس» پزشک معروف یونانی در کارهای خود به کتاب «دیوید سکورید» استناد کرده است (Rosengarten, 1969).
در قرون هشتم تا دهم میلادی، دانشمندان ایرانی؛ ابوعلی سینا، محمد زکریای رازی و دیگران، به دانش « درمان با گیاه» رونق زیادی دادند و گیاهان بیشتری را در این رابطه معرفی کردند و کتاب های معروفی چون «قانون» و « الحاوی» را به رشته تحریر درآوردند (Farnsworth & Bingel, 1971).
برگرفته از کتاب تولید و فرآوری گیاهان دارویی از دکتر رضا امیدبیگی، جلد اول.
درباره این سایت